در لغت به معنی در وهم و گمان افکندن است و در اصطلاح بدیع، هرگاه واژه یا ترکیبی که دارای دو معنای نزدیک و دور است به گونهای در سخن به کار رود که هر دو معنا از آن برداشت شود، آرایه ایهام شکل می‌گیرد. گاهی منظور اصلی تنها معنای دور است و گاهی هیچ یک بر دیگری برتری ندارد.
غرق خون بود و نمی‌مرد ز حسرت فرهاد / گفتم افسانه شیرین و به خوابش کردم
☼ شیرین: زیبا و دلنشین / دلبر فرهاد
ای دمت عیسی، دم از دوری مزن / من غلام آن که دوراندیش نیست
☼ دوراندیش:عاقبت نگر/ آنکه به دوری وجدایی می اندیشد.
بی مهر رُخت روز مرا نور نمانده است / وز عمر مرا جز شب دیجور نمانده است (حافظ)
واژه «مهر» آرایه ایهام دارد و در دو معنی به کار رفته است؛ یکی در معنای «محبّت» و دوم در معنای «خورشید» و چنانچه مشاهده می شود، بیت با هر دو معنی قابل درک و دریافت است.
در ایهام ذهن با اندکی تأمل، هر دو معنی را کشف می کند و همین موضوع سبب زیبایی آفرینی و لذت خواننده می گردد.
نمونه دیگر:
خانه زندان است و تنهایی ضلال هر که چون سعدی گلستانیش نیست (سعدی)
گلستان ایهام دارد و دو معنا در ذهن پدید می آورد: یکی کتاب گلستان و دیگری باغ و گلزار.
توجه: زمانی می توانیم آرایه ایهام را دریابیم که با معانی مختلف واژه‌ها آشنا باشیم.
یا در مثال:
اگر سنت اوست نوآوری، / نگاهی هم از نو به سنت کنیم (قیصر امین پور)
عبارت «از نو» در دو معنای مجدّد و قالب شعر نو آمده است.
چند نمونه:
عهد کردی که کشی فرصت خود را / روزی فرصت ار یافتی، آن عهد فراموش مکن (فرصت شیرازی)
عهد: ۱- پیمان ۲- روزگار
چون جام شفق موج زند خون به دل من / با این همه دور از تو مرا چهره زردی است (مهرداد اوستا)
دور از تو: ۱- هجران و از تو دور بودن ۲- چهره زرد از تو دور باد
بگفتا عشق شیرین بر تو چون است / بگفت از جان شیرینم فزون است (نظامی)
شیرین نخست: ایهام ۱- گونهای مزه ۲- نام دلدار فرهاد / شیرین دوم: گونهای مزه (در معنای نام دلدار فرهاد با شیرین نخست تناسب دارد )
چون شبنم اوفتاده بدم پیش آفتاب / مهرم به جان رسید و به عیوق برشدم (سعدی)
اوفتاد: ایهام ۱- فروتن ۲- بی ارزش بر روی گل افتاده / مهر: عشق؛ ایهام تناسب (در معنای خورشید با آفتاب و عیوق تناسب دارد)
عرضه کردم دو جهان بر دل کارافتاده / به جز از عشق تو باقی همه فانی دانست (حافظ)
کارافتاده: ایهام ۱- گرفتار عشق ۲- از کار افتاده / باقی: ایهام تضاد ۱- به جا مانده (در معنای جاودان با فانی تضاد دارد)
نگران با من استاده سحر/ صبح می خواهد از من/ کز مبارک دم او آورم این قوم به جان باخته را / بلکه خبر (نیما یوشیج)
نگران: ایهام ۱- بیننده ۲- پریشان
واژگان چندمعنایی
بازی: ۱- بازی کردن ۲- نام پرنده باز ۳- دوباره برآمدن: ۱- بالاآمدن ۲- طلوع کردن
بوی: ۱- رایحه ۲- آرزو چپ: ۱- سوی چپ ۲- کژرو
درگرفتن: ۱- اثر کردن ۲- آتش گرفتن دل‌سیه: ۱- سنگ‌دل ۲- دارنده دل سیاه
راست: سوی راست ۲- راستی رود: ۱- رودخانه ۲- گونهای ساز
رخ: ۱- روی و چهره ۲- نام مهره شطرنج زال: ۱- پیرفرتوت ۲- باب رستم
سرگرم: ۱- مشغول ۲- سرمست شکر: ۱- نام همخوابه فرهاد ۲- پانیز
شیرین: ۱- نام دلبر فرهاد ۲- در برابر تلخ عهد: ۱- روزگار ۲- پیمان
گلستان: ۱- بوستان ۲- نام کتاب سعدی مهر: ۱- خورشید ۲- مهربانی
مالک دینار: ۱- توانگر ۲- نام مردی عارف مردم‌دار: ۱- بساز و سازشکار ۲- مردمک‌دار
مخفی: ۱- نام سراینده ۲- پنهان مُدام: ۱- همیشه و پیوسته ۲- باده
ماه: ۱- ماه آسمان ۲- ماه سال نگران: ۱- بیننده ۲- آشفته
دور از تو: ۱- هجران ۲- از تو دور باشد شور: ۱- نمکین ۲- انگیزه و هوس، آشفتگی
نابرادر: ۱- ناتنی ۲- نامرد چنگ: ۱- پنجه دست ۲- گونهای ساز
روی: ۱- چهره ۲- گونهای فلز صبر: ۱- شکیبایی ۲- گیاه تلخ دارویی
لاله: ۱- گل ۲- چراغدان آهو: ۱- غزال ۲- ایراد
پرده: ۱- حجاب ۲- اصطلاحی در خنیاگری عشاق: ۱- عشاق ۲- اصطلاحی در خنیاگری
حجاز و عراق: ۱- اسم مکان ۲- اصطلاح در خنیاگری کنار: ۱- پهلو ۲- دریاکنار ۳- بغل
عود: ۱- چوبی که بوی خوش دارد ۲- گونهای ساز کام: ۱- آرزو ۲- دهان
آیت: ۱- نشانه ۲- آیه قرآن شام: ۱- شب ۲- کشور شام ۳- غذای شام
روان ۱- جان ۲- جاری دور: ۱- گردش ۲- زمانه
بهار: ۱- فصل بهار ۲- بتخانه قلب: ۱- دل ۲- تقلبی ۳- میان
چین: ۱- کشور چین ۲- شکن دستان: ۱- دستها ۲- لقب زال
روزی: ۱- یک روز ۲- رزق لب: ۱- لب و دهان ۲- کناره
دیده: ۱- چشم ۲- آنچه دیده شده ضرب: ۱- زدن ۲- ساز تنبک
قربان: ۱- قربانی ۲- تیردان رهی: ۱- بنده ۲- نام سراینده ای
هزار: ۱- عدد هزار ۲- هزاردستان؛ بلبل پروانه: ۱- شاهپرک ۲- اجازه
نوا: ۱- آهنگ ۲- سامان طاق: ۱- تک ۲- آسمانه
وجه: ۱- چهره ۲- نقدینه سودا: ۱- دادوستد ۲- عشق
شیر: ۱- مایع نوشیدنی ۲- جانور درنده خویش: ۱- خود ۲- خویشاوند
بار: ۱- دفعه ۲- بار و بُنه آهنگ: ۱- نوا ۲- قصد
بالا: ۱- قد ۲- ضد پایین نهاد: ۱- گذاشت ۲- سرشت
غریب: ۱- دور از میهن ۲- شگفت گور: ۱- گورخر ۲- قبر
آهو: ۱- نام جانوری ۲- عیب نیست: ۱- فعل اسنادی۲- نابود
دوش: ۱- دیشب ۲- شانه لب: ۱- اندامی از چهره ۲- کناره؛ لبه
پیمودن: ۱- طی کردن ۲- نوشیدن دیوان: ۱- جُنگ شعر ۲- دیوها
خودآزمایی
در کدام بیت آرایه « ایهام » به کار رفته است؟ (سراسری خارج کشور، ۸۸)
۱) شام اگر قوت روانم دادی ازخون جگر صبح یاقوت روان از جام جم دادی مرا
۲) گـــر چین سر زلـــــف تو مشـاطه گشاید عطار به یک جـو نخرد نافــــۀ چین را
۳) تا طرّه طرّارت زد دسـت بــه طرّاری دســـت همه بــربسـتی فریاد ز دسـتانت
۴) تا خود نشوی شانه به زلفش نزنی چـنگ انگشت کسی کــــارگشای دگـری نیست
در کدام بیت آرایه « ایهام » به کار نرفته است؟ (سراسری زبان، ۸۵)
۱) بــه راستی که نه همبازی تو بودم من تو شوخ دیده مگس (=مگس بی شرم) بین کـه می‌کند بازی
۲) کـرده ام خاک در میکده را بستر خویش می‌گذارم چــــــو ســــبو دست بــــــه زیر ســـــر خویش
۳) برو طواف دلی کن که کعبه مخفی است کــــه آن خلیل بــــــنا کــــــرد و این خــــدا خــود ساخت
۴) در راه تو حافظ چو قلم کرد ز سر پـای چــــــون نـــــامه چـــــرا یـــــک دمـش از لطف نخوانی
در همه بیتها به جز بیت … آرایه « ایهام » به کار رفته است.
۱) به بوی نافه‌ای کاخر صبا زان طــره بگشاید ز تاب جعد مشکینش چه خون افـتاد در دلها
۲) بازپرســــید ز گیســــوی شکن در شکـنش کاین دل غم‌زده سرگشته گرفتار کجاست
۳) دی می‌شد و گــــفتم صنما عهد به جای آر گفتا غلطی خـواجه درین عهد وفـا نیست
۴) درد عاشق را دوایی بهتراز معشوق نیست شـربت بیماری فرهــــــاد را شیرین کنید
