آموزه هشتم: وزن شعر پارسی

وزن شعر، نظمی است بر مبنای کمّیت هجاها، یعنی بر پایۀ چینش هماهنگ هجاهای کوتاه و بلند استوار است.

علمی که قواعد وزن شعر و طبقه بندی وزن ها را از جنبۀ نظری و عملی تعیین می کند، «عروض » نامیده می شود.

واحد وزن در شعر فارسی و در بسیاری از زبانهای دیگر «مصراع » است.
درست خواندن و درست نوشتن شعر (استفاده از خطّ عروضی)
برای پیدا کردن وزن شعر، نخست آن را باید درست خواند. در خواندن نباید شکل نوشتاری کلمات، ما را دچار اشتباه کند.
در تعیین وزن می کوشیم، شعر را همان گونه که می خوانیم یا می شنویم، بنویسیم. این خط، خطّ عروضی نامیده می شود.
در نوشتن شعر به خطّ عروضی، رعایت چند نکته لازم است:
۱- اگر در فصیح خواندن شعر، همزۀ آغاز هجا )وقتی قبل از آن صامتی باشد( تلفّظ نشود در خط نیز همزه را باید حذف کرد.
۲- در خطّ عروضی باید حرکات (مصوّت های کوتاه) گذاشته شود.
۳- حروفی که در خط هست امّا به تلفّظ درنمی آید، در خطّ عروضی حذف می شود.
۴- حرف مشدّد را دوبار می نویسیم. مانند «درّنده»«دَررَنده ».
تقطیع هجایی: «تقطیع » یعنی قطعه قطعه کردن شعر به هجاها و ارکان عروضی.
منظور از تقطیع هجایی، مشخّص کردن هجاهای شعر (کوتاه، بلند و کشیده) است.
هر مصوّت بلند، از نظر کشش آوایی دو حرف به شمار می آید.
مصوّت بلند پیش از «نْ» (نون ساکن) کوتاه به حساب می آید.

◙ واژه‌هایی مانند: روزن یا فردوسی «رُو- زن» و «فر – دُو – سی» تقطیع می‌شوند.

هجا

گونه های هجا

خودارزیابی آموزه ۸

۱- نام و نام خانوادگی خود را با خطّ عروضی بنویسید. – سعید جعفری: سَعیدِ جَعفَری

۲- هجاهای بیت زیر را مشخّص کنید.

مروّت نباشد بر افتاده زور / بَرَد مرغ دون، دانه از پیش مور (سعدی)

پایه های آواییمُ رُو وَتنَ با شَد بَ رُف تادِ زور
پایه های آواییبَ رَد مُرغِ دون دانِ از پیشِ مور
نشانه هجایی ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ

۳-  واژه های زیر را با خطّ عروضی بنویسید و مرز هر کدام از واژه ها را که بیش از یک هجا دارد، مشخّص کنید.

رهایی، لانه، خویشتن شناسی، محبّت، دلنوازان، نیکو، خواهش، رهرو، بزرگراه، بنفشه، ملالت، التماس، خود، سفینه، چون، پشتوانه، مجموعه، روزنه، خواستن، مؤذّن، کاشته، راهوار.

رهایی: رَ / ها / یی؛ ∪ ـ ـ   // خویشتن شناسی: خیش / تن/ ش / نا / سی؛  ـ ـUـ ـ // لانِ: لا / نِ؛ ـU // محّبت: م / حَب / بَت؛ Uـ ـ // دلنوازان: دل / نَ / وا / زان؛ ـUـ ـ // نیکو: نی / کو ـ ـ // خاهش: خا / هِش؛ ـ ـ // رَهرو: رَه / رو؛ ـ ـ // بُزُرگراه: بُ / زُر / گ / را / ه/ UـUـU // بَنَفشِ: بَ / نَف / شِ؛ UـU // ملالت: م / لا / لَت؛ Uـ ـ // التماس: ال / تِ / ما / س؛ ـ U ـ U // خود: خُد؛ ـ // چون: چُن؛ ـ // پُشتواِنه: پُش / ت / وا / نِ؛ ـ Uـ U  // مجموعِه: مَج / مو / عِ؛ ـ ـ U // روزَنه: رو / زَ / نِ؛ ـ U U // خواستن: خا / س / تَن؛ ـ Uـ // کاشت: کا / شت؛  ـ U // راهوار: را / هـ / وا / ر؛ ـ Uـ U

۴- واژه های زیر را یک بار با حذف همزه و بار دیگر با همزه بخوانید و به خطّ عروضی بنویسید.

سرآمد، دل انگیز، جنگ آور، شب آهنگ، شیرافکن، دارآباد.

واژهبی همزهبا همزه
سرآمدسرامدسَرآمَد
دل انگیزدِلنگیزدل انگیز
جنگ آورجَنگاوَرجَنگ آور
شب آهنگشَباهَنگشب آهنگ
شیر افکنشیرَفکنشیراَفکن
دار آبادداراباددارآباد
همزه

۵- ابیات زیر را درست بخوانید و با خطّ عروضی بنویسید. سپس مرز هجاها را مشخّص کنید و زیر هر هجا علامت آن را بگذارید.

با من بگو تا کیستی، مهری بگو، ماهی بگو / خوابی خیالی چیستی، اشکی بگو آهی بگو  (اوستا)

خط عروضی: با من بگو تا کیستی، مهری بگو، ماهی بگو / خابی خیالی چیستی، اشکی بگو آهی بگو 

با / مَن / بِ / گو / تا / کی / س/ تی / مِه / ری / بِ / گو / ما / هی/ بِ/ گو // (–U–/-U–/-U–/-U-)

خا / بی / خِ / یا / لی / چی / س / تی / اَش / کی / بِ / گو / آ / هی / بِ / گو // (–U–/-U–/-U–/-U-)

بر سر آنم که گر ز دست برآید / دست به کاری زنم که غصّه سرآید  (حافظ)

خط عروضی: بَر سَرِ آنَم کِ گَر زِ دَست بَرایَد / دَست بِ کاری زَنَم کِ غُصصِ سَرایَد 

بر / س / ر / آ / نم / ک / گر / ز / دست / ب / را / ید // (-UU-/U-U-/-UU-/-)

دست / ب / کا / ری / ز / نم / ک / غص / ص / س / را / ید // (-UU-/U-U-/-UU-/-)

۶- تقطیع هجایی ابیات زیر را انجام دهید.

کی رفته ای ز دل که تمنّا کنم تو را؟ / کی بوده ای نهفته که پیدا کنم تو را؟  (فروغی بسطامی)

کی / رَف / تِ / ای / زِ / دِل / کِ / تَ / مَن / نا / کُ / نَم / تُ / را (-U-/U–U/U-U-/U)

کی / بو / دِ / ای / نَ / هُف / تِ / کِ / پِی / دا / کُ / نَم / تُ / را (-U-/U–U/U-U-/U)

آینه ار نقش تو بنمود راست / خودشکن، آیینه شکستن خطاست  (نظامی)

آ / ی / نِ / اَر / نَق / شِ / تُ / بِن / مو / د / را  ست  (U-/-UU-/-UU-)

خُد / شِ / کَن / آ / یی / نِ / شِ / کَس / تَن / خَ / طا  ست  (U-/-UU-/-UU-)

اگر کاری کنی مزدی ستانی / چو بیکاری، یقین بی مزد مانی  (ناصر خسرو)

ءَ / گر / کا / ری / کُ / نی / مُز / دی / سِ / تا / نی  (U/—U/—U–)

چُ / بی / کا / ری / یَ / قین / بی / مُز/ د / ما / نی (U/—U/—U–)

۷- با توجّه به علامت هجاها، کدام واژه ها با حذف همزه، تلفّظ شده اند؟

بادآورده:ـ ـ ـ U (حذف همزه) / پلنگ افکن: U ـ U ـ ـ (بدون حذف همزه) / دانش آموز:ـ ـ ـ ـ U(بدون حذف همزه) / گل اندام:ـ ـ ـ U(بدون حذف همزه) / پیام آور: U ـ ـ ـ (حذف همزه) / خوش اندام: Uــ U(حذف همزه) / کارآزموده:ــ Uـ U (حذف همزه)

وزن های پر کاربرد فارسی (همسان تک پایه ای)

۱ U/—U/—U/—U— مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
۲ U/U–U/U–U/U–U– مفاعیل مفاعیل مفاعیل فعولن
۳ U/—U/—U– مفاعیلن مفاعیلن فعولن
۴ U–/-U–/-U–/-U- مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن
۵ U-/–U-/–U-/–U– فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن
۶ U-/–U-/–U-/–U- فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
۷ U-/–U-/–U- فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
۸ UU/–UU/–UU- فعلاتن فعلاتن فعلن
۹ UU/–UU/–UU/–UU– فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن
۱۰ UU/–UU/–UU/–UU- فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
۱۱ U/–U/–U/–U– فعولن فعولن فعولن فعولن

وزن واژه یا پایه آوایی

پایه آوایی
پایه آوایی و وزن واژه

پی دی اف درس هشتم علوم و فنون ادبی دهم (وزن شعر فارسی)

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *